lunes, 29 de octubre de 2012

OS VELLOS CAMIÑOS DE ROBERT MACFARLANE



          Os camiños son un laberinto de liberdade, forman unha rede comunal de terras que vai fíando ao través dun mundo cheo de arame de espiño, de cámaras, de sinais de "prohibido o paso"... Os humanos somos animais, engade Robert MacFarlane no seu derradeiro libro, The Old Ways, e como os animais, deixamos pegadas na neve, na area, na herba, ou na lama cando camiñamos. Agora, esquecemos que deixamos pegadas do noso paso porque os novos camiños están asfaltados é non recollen a memoria da nosa andaina, mais, se sabemos deles, podemos recoñecelos como unha rede que cruza ou vai paralela á rede das modernas estradas e hai moitos e diversos camiños agardando ser redescubertos:  de peregrinaxe, de gando, vías verdes, corredoiras, camiños de mortos, de fantasmas, de fuxidos, de contrabando, camiños polas augas dos ríos e da mar, polo aire... En Irlanda hai milleiros de vellos "camiños da fame" feitos e refeitos polo paso das xentes a mediados do século XIX na procura de algo co que amatar a fame que levan a ningures pois daquela en ningures había comida. En Holanda, hai camiños de mortos e de fantasmas que levan aos cemiterios medievais. En España, as antigas cañadas da transhumancia entran en vilas e cidades esixindo o seu dereito á memoria. As chairas americanas aínda conservan a memoria dos camiños dos bisontes que seguiron os primeiros colonos. Os antigos camiños de Galicia, vivos moitos deles, mortos outros tantos, e algúns resucitados polos modernos sendeiristas, teñen feitíos de seu: canellas, congostras ou corredoiras afundidas polo paso milenario de carros e xentes que os británicos chaman holloways, vías romanas, tamén chamadas camiños dos mouros, carreiros, surrieiras, camiños de ferradura, camiño real ou o gran camiño europeo, o camiño de Compostela. Cando morren ou están a piques de facelo, os galegos falan (falaban), de curripas.
                 
                                                                  
                                            O Broomway 

          Mares e océanos están unidos por rutas mariñas de acordo cos ventos e as correntes dominantes e as vías fluviais están entre os camiños máis antigos. Na invernía, do val de Zanskar, no Himalaia hindú, só se pode saír seguindo o río xeado levados polo que por alí chaman, un piloto do xeo que sabe onde agarda o perigo. En Cumbria, os camiños dos mortos tiñan, como en moitos lugares de Galicia, mesas de pedra para pousar o cadaleito, mesas que en Galicia estaban case sempre ao pé dun cruceiro. Os camiños, di Macfarlane, son os costumes da paisaxe e se non son camiñados, esvaecen comestos polo inzar da matogueira. En Suffolk, no século XIX, nos comezos de certos camiños moi transitados, as xentes deixaban pendurados pequenos fouciños nas ponlas das árbores. Os camiñantes collían un destes fouciños e ían cortando toda a matogueira que atopaban ao seu paso volvendo deixar o fouciño pendurado ao remate do camiño para que quen viñense en dirección contraria fixese o mesmo.
            MacFarlane escribe en lembranza e loanza de Edward Thomas (1878-1917) o poeta e camiñante morto na I Guerra Mundial. Camiñar e pensar, como facía Thomas, van a carón un do outro dende tempos pasados. MacFarlane quedou pampo ao descubrir que to learn, aprender, ven do protoxermánico liznojan que significa, seguir ou atopar un camiño ou un rastro, pois para el, como para moitos outros pensadores-camiñantes, diso se trata no camiñar. A literatura dos camiños é ampla e antiga. Existe como poemas, cantigas, historias, tratados, mapas, guías e novelas. A relación entre a escritura e o camiñar é case tan vella como a literatura e camiñar é só un paso dunha historia pois cada camiño "fala".  Georges Borrow, o autor de A Biblia en España, o máis carismático dos camiñantes- escritores, era quen de camiñar 120 millas en 27 horas para pensar e para escorrentar a melancolía que o Ismael de Moby Dick escorrentaba seguindo os camiños da mar cando chegaba a invernía. Thomas de Quincey calculou que Wordsworth camiñara ao longo da súa vida máis de 175.000 millas.  Rousseau, dicía que só podía meditar camiñando: a miña mente só traballa coas miñas pernas. Nietzsche afirmaba que só os pensamentos que lle chegaban cando camiñaba tiñan valor e algo dese xeito pensaba Wittgenstein abeirado no fundo dun fiordo de Noruega. Bruce Chatwin foi un camiñante literario moderno que percorreu a Patagonia e foi na procura dos trazos das cantigas cos que os aborixes australianos bautizaron a súa terra. Macfarlane celebraría a obra de Cunqueiro, se a coñecese, unha literatura chea de camiños imaxinarios, de viaxes e viaxeiros, porque tamén MacFarlane foi as illas Hébridas escocesas na procura dun camiño "cunqueiriano" que tivo existencia como folklore antes de que alguén o construira na terra. As novas do camiño chegáronlle a Macfarlane de fontes pouco precisas e envolveito por rumores. Ao cabo, soubo que o camiño que procuraba na illa de Lewis, tivera como constructor nos anos 20 do pasado século, a un campesiño arrendatario (crofter), Mannus Stones, ou  Clachan Mhánais, en gaélico, que aprendera grego por si mesmo con grande eficiencia e que levara un diario do paso dos buques de guerra británicos polas costas do seu fogar nos anos 50. MacFarlane, de acordo coa nacenza do camiño, percorreu primeiro o camiño como historia para despois seguilo a pé. É un camiño, di, que como un poema ou unha cantiga popular, cambia o seu trazado cando alguén fala del, camiño como se ve, axeitado para Cunqueiro. Foi máis doado o percorrido histórico que, o de pé feito, xa que o chan das illas Hébridas máis occidentais é ou de turba, ou de gneis, materiais inimigos do camiñante e das pegadas que pode deixar o seu paso. A turba, mol como é, fai esvaecer as pegadas; o gneis, como o ferro, rexéitaas, velaí que nestas illas os camiños teñan que ser sinalados con pequenos amilladoiros ou pedrafitas que non sempre son doadas de recoñecer. Sen esas sinais, os camiños que levan ás turbeiras (para recoller a turba para o lume), ás leiras ou aos pasteiros, podían ser perigosos pois os membros da familia, ás veces nenos que ao xeito dun rito de paso van por vez primeira solos a levar o gando aos pastos, podían afundirse na turba pantanosa  cuberta por herba verde e desaparecer para sempre. Mannus Stones, segundo a súa filla, fixo o camiño non para el, que coñecía polo miúdo todos os recunchos da súa terra, senón para que os demais non se perderan nas brétemas mestas e afundisen na turba pantanosa. Hansel e Gretel nas Hébridas, di Macfarlane lembrando o conto dos irmáns Grim onde os dous nenos van deixando seixos no bosque para poder atopar o camiño de volta a casa. Finlay MacLeod, novelista, naturalista, historiador, falante de gaélico e inglés, foi quen lle deu a MacFarlane as novas do camiño e de moitas cousas máis. Abraia saber que, no outono do ano 2009, MacLeod e a súa muller, subiron a bordo do primeiro transbordador que saía nun domingo de Stornoway, a capital da illa de Lewis, rumbo a costa escocesa “continental”. O calvinismo mantivera ata entón todo o seu abafante poder na illa e prohibira as viaxes no día do señor. Ese día, mentres no peirao unha chea de calvinistas aldraxados rezaban, uns poucos laicos a bordo do ferry bebían champán. MacLeod só aturaba o cristianismo dos séculos XII e XIII, cando se mesturaban as ideas paganas cos ritos cristiáns e non aturaba o fundamentalismo calvinista da súa illa porque significaba, “a extinción da metáfora”, e quería celebrar o Xénese como conto popular e non como doctrina. Era tamén home sabido en camiños e camiñantes e tiña a Darwin como heroe polo seu interese por todo e por camiñante. Darwin fixo de seu un camiño de area que percorría os bosques e campos arredor da súa casa en Kent que el chamaba “camiño de area” e tamén “camiño do pensamento”. Tiña o costume de amorear unhas cantas pedras no comezo do camiño que percorría varias veces mentres matinaba no seu. Cada vez que chegaba de novo á morea de pedras, apartaba unha co seu caxato de tal xeito que catalogaba os problemas nos que ía matinando segundo a súa resistencia, como de unha, dúas, tres ou catro pedras.
               Hai camiños perigosos. O Broomway é un antigo camiño que vai da costa de Essex, no sudeste de Inglaterra, á illa de Foules, ten uns 10 quilómetros de longo e máis de cen mortos na súa conta. Este feitío de asasino serial ven de ser un camiño que Cunqueiro chamaría de “quita e pon”. Cando baixa a marea, e as mareas no canal da Mancha non son cativas, xorde o camiño emerxendo das augas para esvaecer asolagado pola marea alta cando esta volve lixeira cumprindo o seu ciclo lunar. Ata hai poucos anos,antes de que fixeran unha ponte,  ademais dos botes, este e era o único xeito de chegar á illa. Durante séculos homes, gando, carros, despois tractores e mesmo vehículos militares, empregaron esta ruta para entrar ou saír da illa. As brétemas mestas teñen alí presenza cotiá e se envolven a calquera que estea facendo o camiño, a posibilidade de se perder, de camiñar sen rumbo ata que os leve o mar ou sexan tragados polas areas movedizas ou a lama, é alta. Así morreron esas máis de cen vítimas. O camiño, do que hai novas dende o século XV, ten cada pouco un pau, un esteo chantado na lama que marca a senda pero se hai néboa, son de pouca axuda. Os camiñantes precavidos levaban unha corda longa que ataban nestes casos a un dos paus. Camiñaban logo ata atopar o pau seguinte e volvían ao pau de partida deixando pegadas no chan que poderían seguir. Así, devagar, e repetindo unha e outra vez a operación podían chegar á costa se os remuíños dunha marea que inzaba lixeira nos os collía antes. Inglaterra ten outro destes camiños de marea, o Morecambe, que vai do Hest Bank ao Kent Banks. Alí morreron afogados no ano 2004 polo menos 25 chineses, emigrantes ilegais, aos que o seu patrón mandara apañar berberechos. No ano 2006 fíxose un filme sobre a traxedia.

                                                                                                                                                                  
          O Broomway é un dos moitos camiños que Robert MacFarlane percorreu e dos que da conta neste derradeiro libro, The Old Ways. MacFarlane debe ser un tipo curioso. Con pouco máis de trinta anos, é profesor de literatura en Cambrigde e montañeiro, camiñante e escritor duns libros nada doados de catalogar sobre as montañas e a natureza, e ao tempo, de libros sobre plaxiarismo e orixinalidade na literatura británica do século XIX. É home que gorenta de pasar as noites deitado na herba envolto nun saco de durmir cando camiña, agardando a que os “bastóns” da súa retina se afagan á obscuridade (o que acontece en dúas horas como calquera pode comprobar) e poida ollar o que a noite e o silencio da campía ofrece.
        Pensamos que só hai camiños na terra pero o mar ten tamén os seus camiños aínda que non hai pegadas deles na auga. Son camiños que esvaecen despois de formar unha onda ou un pequeno ronsel mais que sobreviven como tradicións, como series de marcos na costa, como historias. Non son camiños ao chou. Axeitanse á morfoloxía das costas, aos ventos e as correntes. Son antigos e non foi ata hai pouco que foron recoñecidos pois os historiadores tiñan un sesgo de análise terrestre nos seus estudos baixo a influencia romana e a súa inmensa rede viaria. Antes dos romanos, pode que dende o mesolítico, eran os camiños do mar os máis empregados e mesmo houbo rutas mistas que atravesaban os cabos perigosos por terra para volver a embarcar as mercandorías unha vez pasado o cabo (isthmus roads). En 1932, Cyril Fox, publicou un mapa dun deses camiños que dende as illas Orkneys, pasando polo norte de Escocia, o mar de Irlanda, Gales, Cornualles, o canal da Mancha e Bretaña seguía ata a costa do norte e noroeste de España. Seguiron novas rutas e hoxe, xa coñecidas moitas delas e confirmadas polos achádegos arqueolóxicos, cómpre reimaxinar a historia europea  e pensar os asentamentos nas costas atlánticas de Europa, non cono fisterras, senón como puntos de partida e chegada e como encrucilladas. Por eses camiños, segundo os tempos, movéronse tecnoloxías, linguas, mercaderes, crenzas, valores, costumes,  arquitecturas funerarias, torques, ferreiros itinirantes do bronce, ou máis adiante, monxes, peregrinos ou normandos. Houbo momentos en que estes camiños do mar abaixaron a súa importancia pero no século V, os monxes irlandeses, cheos de fervor, foron na procura de illas desertas onde abeirar a súa necesidade de soledade: unha vela na procura do seu deserto...foron lonxe...emigraron coas súas cabezas cheas de gramatica e xeografía, tempos verbais e treboadas, lixeiros de pensamento e poesía...  As novas navegacións de altura tiñan outras marcas sabidas. Foron as rutas dos peixes e paxaros migratorios, a estrela polar, as nubes orográficas, os patróns do mar de fondo, os que se converteron en cantigas e historias contadas e recontadas unha e outra vez e pasadas logo a cartas e mapas. 
        MacFarlane percorreu dous destes camiños marítimos. Na compaña de Ian, navegou no Broad Bay, un veleiro do ano 1912, dende o porto de Stornoway, na illa de Lewis, ata as illas Shiants, no medio do estreito de Minch que separa Lewis da Escocia "continental". Ian, un mariñeiro de Lewis que coñecía como os galegos medio mundo, contoulle na viaxe a historia dos homes azuis do Minch. Cando hai mal tempo ou mar bravo, os homes azuis, personificacións das treboadas e das marusías, aparecen de socato sobre a cuberta dos barcos para afundilos. Antes de facelo, danlle aos mariñeiros unha oportunidade de salvarse. Recitan un verso e cada un dos homes a bordo ten que responder a ese verso con outro do mesmo metro e rima. Se non son quen de facelo, o barco vai a pique e morren todos afogados. Se o fan, os homes azuis marchan na procura doutro barco ao que afundir. Ian remataba: xa ve, salvánse pola elocuencia...  Ian, di MacFarlane, para entenderse a si mesmo emprega a linguaxe do mar. Soltar amarras, ir á deriva, chegar ao peirao, e volve sempre a navegar cando as cousas na terra non van como é debido. Na segunda viaxe, tamén na compaña de Ian e de tres mariñeiros máis, embarcou noutro veleiro, curmán do Broad Bay, o Jubilee, para ir de Port of Ness, na costa norte de Escocia, ata a illa Sula Sgeir, unha rocha sen homes a 40 millas onde unha vez ao ano e dende tempos antigos, os homes de Port of  Ness van cazar os guga, nome gaélico para o alcatraz do norte. A viaxe,  a vela, como facían antes os mariñeiros, levou un día e unha noite e cando pola mañá cedo se achegaron á costa, MacFarlane, que ía dormido, pensou cando espertou que chegara o inverno no verán pois a illa de Sula Sgeir que tiña diante dos seus ollos, era branca. Non era neve, era o guano e as plumas,de milleiros de alcatraces que cubrían a terra da illa como un manto. Sula Sgeir, di MacFarlane, é un territorio de caza: as focas comen os grandes peixes, os alcatraces, arenques, os págalos grandes,alcatraces e os homes, gugas (os alcatraces pequenos).
          Para MacFarlane hai tamén camiños no aire, os que dende milenios seguen as aves migratorias sen que ninguén soubese ata hai pouco como podían ir e vir dende os seus lugares de invernía aos de verán sen se perder. MacFarlane, di no seu libro, que estas aves teñen nas súas retinas unhas proteínas especiais chamadas criptocromos que lles permiten ver os campos magnéticos. É como se sobre a paisaxe viran unha rede de fíos que seguirían ata chegar ao seu destino.
          Hai camiños de mortos ou de cadaleitos como na illa de Lewis nas Hébridas exteriores escocesas, onde os veciños tiñan que levar a enterrar os mortos dun extremo a outro da illa pois a terra non era fonda de abondo para acoller os corpos en grande parte dela. Ás veces, estes vieiros que había que facer a pé cargando co cadaleito, tiñan varios quilómetros.
          O monte Kailash no oeste do Tibet é unha das montañas sagradas do budismo. Alí, teñen as súas fontes o Ganges, o Brahmaputra e o Hindo. Os peregrinos percorren as abas desta montaña facendo un círculo que pode levar días ou semanas. O Minya Konka, en China, preto de Sijuan, non é máis alto que o Kailash mais para Macfarlane é o máis fermoso. Cos seus máis de 7.400 metros, é unha montaña que ten como o Broomway unha merecida sona de asasina. Pode que sexa a única montaña do mundo na que morreron máis montañeiros na escalada que os que chegaron ao cumio. En 1.980 China abriu as portas aos montañeiros e Rick Ridgeway e tres homes máis, intentaron chegar ao cumio. Foron esmagados por unha enxurrada de neve, un alude que matou a un deles, Jonathan Wright, e deixou malferidos aos outros tres. A Wright, soterrárono nunha fenda no glaciar e marcaron a súa tumba cun amilladoiro de pedras. Case vinte anos despois, a filla de Wright veu visitar o sitio onde falecera o seu pai cando ela era unha nena pequena. Cando chegaron ao lugar, un anaco de gore-text saía polas pedras baixas. O glaciar, devagar, empurrara o corpo ata a superficie nos anos transcorridos. O guía, Rick, o amigo de Macfarlane que lle contou a historia, mandou á rapaza que se afastase. Desenterrou o corpo e alí, xeado, pero como se acabase de morrer, a filla puido ver ao seu pai case  como era cando vivía.
        No Minya Konka, como no Kailash, os peregrinos budistas percorren as abas nunha viaxe que leva semanas ou visitan o mosteiro do que se di que é o fogar dos budas vivintes reencarnados do Minya Koka, mosteiro que foi destruído polos gardas roxos na revolución cultural. Nos anos 20 do século pasado chegaron ata alí dous fillos doutro “gran cazador”, o presidente Theodore Roosevelt, para cazar pandas. Deberon ter moito éxito pois dende aqueles tempos os pandas pasaron a ser unha especie en perigo de extinción.
MacFarlane tamén foi camiñar a Palestina na compaña dun amigo de Ramala, Raja Shehade. Hai moitas diferenzas entre Ramala e Britania. En Palestina non se pode camiñar fóra das grandes vilas e moito menos facelo cunha cámara fotográfica, un compás ou un mapa se non quere un que o deteña o exército israelí. Aínda así, Raja facía unha sarha polo menos unha vez por semana. Sarha é unha palabra árabe que no seu significado orixinal como verbo quería dicir, nin máis nin menos, que levar o gando a pastar pola mañá cedo deixando que pasten ceibos”. Agora é un camiñar sen un plan prefixado. A palabra inglesas máis achegada sería saunter que ven do francés a sainte terre, praza sagrada, pois as dúas palabras sarha e saunter teñen connotacións de camiñar sen rumbo e tamén, espiritual. Cunqueiro sabía tamén destes camiños árabes e cita a Al-Masudi, ("os camiños tamén morren") e os Safarnama de Nasir-Jusrav (1003-1077), quen fuxido ás montañas de Badajsan polas súas ideas relixiosas, foi quen, (non se sabe se é a erudición ou a fantasía de Cunqueiro quen o asegura), de coller na man todos os camiños que ían a montaña onde se agachaba e mesturalos para que ninguén o atopara. 
            Chama a atención, e moito, que MacFarlane non cite en ningures a obra dun diplomático francés que no século XIX deu ao prelo un libro importante para a endeita de MacFarlane: Les Anglais au Moyen Âge: la vie nomade et les routes d'Angleterre au XIVe siècle, de Jean Julius Jessurand, pois nel se conta, é a influencia dos Contos de Canterbury de Chaucer é notoria, o feitío dos camiños novos e vellos, das xentes que os viaxaban, e dos costumes itinirantes dos vagabundos, obreiros, romeiros camiño de Compostela e de moitas outras cousas.  Cunqueiro si cita a Jessurand en varios textos sobre os camiños é unha vez máis, é unha mágoa que Macfarlane non coñeza a literatura de Cunqueiro pois o seu libro, de certo, acollería moito do escrito polo irrepetible don Álvaro. A Macfarlane acaeríalle saber que, segundo Don Álvaro, en Asia Central os homes saúdan e rezan aos camiños para que non  marchen, que o Camiño de Compostela ten don de linguas, que Muga O´Morghaire, deixaba como sinais na beira dos camiños palabras que só el coñecía  polas que se guiaba para volver ao fogar, que houbo heroes en tempos  idos que roubaban camiños e deixaban sen eles a algunhas vilas ou que para viaxar por certos ríos-camiños cómpre falarlles en latín.  
               De camiños como estes, das cañadas españolas, con algunha cita ao Camiño Xacobeo, do percorrido pola serra do Guadarrama, da visita a un amigo en Madrid,  M.A. Blanco, que leva anos facendo unha curiosa biblioteca na que cada viaxe ten un libro onde se recollen cousas atopadas neses camiños, de algún escultor de sona  polo que eu non podo compartir a admiración de Macfarlane, e doutros moitos camiños, se fala neste derradeiro libro deste peculiar camiñante escrito nun inglés requintado non sempre doado de traducir.

                                             Robert Macfarlane


3 comentarios:

  1. Tiene, el autor de este blog, una forma de contar historias tan especial que, despierta en mí la irreplimible curiosidad de indagar sobre los autores que cita, como en el caso de Macfarlane. Teniendo en cuenta que, mi inglés es insuficiente para leer el libro que aquí comenta, me decanto por otro del mismo escritor : "Las Montañas de la Mente". Hermosísima historia sobre la belleza del paisaje exterior e interior. "Cuando contemplamos un paisaje, no sólo vemos lo que hay, sino lo que creemos que hay... Leemos el paisaje, lo interpretamos a la luz de nuestra experiencia y cultura propias y de la memoria cultural compartida" dice el autor. Es cierto, las propiedades emocionales de la naturaleza, son creadas por nuestra imaginación y nuestro estado de ánimo. La grandeza del paisaje, no sólo las montañas de las que habla Macfarlane, sino el mar, los valles, los árboles... todo contribuye a que, cada vez que los observamos nos parezca que cada día se renueva la Creación. La grandeza del paisaje, su dimensión abismal del tiempo, nos hace ser conscientes de la "temporalidad" de nuestra existencia.

    ResponderEliminar
  2. http://britishislands.blogspot.com.es/2012/07/foulness-island-essex.html

    ResponderEliminar
  3. Por qué no se escribe usted más a menudo? Está cansado, le faltan ganas, no tiene tiempo, no quiere escribir? Escriba algo, por favor, es importante que usted lo haga. Este es uno de mis blogs preferidos. Pero está tan parado...

    ResponderEliminar